Ευρώπη σκέψεις και προβληματισμοί

SUPER USER ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ 11 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2023

Μήπως πρέπει να σκεφτούμε την Ευρωπαϊκή Ένωση ως ένα πιθανό ομοσπονδιακό κράτος; Οι λόγοι βέβαια είναι συγκεκριμένοι και ιστορικοί. Η διοίκηση μιας ηπείρου δεν είναι επαρκώς εγγυημένη από τις δυνάμεις κατοχής των ΗΠΑ, που έχουν περιοριστεί να υποστηρίξουν δυναμικά την ολοκλήρωση των ευρωπαϊκών αγορών από το 1945, αλλά δεν ενδιαφέρονται για την πολιτική ολοκλήρωση της ηπείρου μας, δηλαδή να δημιουργήσουν έναν διεθνή δυνατό παράγοντα. Με δεκάδες στρατιωτικές βάσεις στην Ευρώπη, τα απαραίτητα είναι εγγυημένα για την Ατλαντική Συμμαχία. Τα πιο πιεστικά, ειδικά τα ευρωπαϊκά ζητήματα, όπως το ενιαίο κόστος εργασίας, η ενιαία φορολογία, η κοινή διαχείριση των μεταναστευτικών ροών και μια συνεκτική εξωτερική πολιτική, δεν εμπίπτουν στα σχέδια της Ατλαντικής Συμμαχίας. Εν τούτοις αυτές οι εκτιμήσεις είναι απλές εκτιμήσεις καθαρής λογικής, είναι οι φυσιολογικές λύσεις σε προβλήματα για τα οποία συγκεκριμένα, δεν υπάρχει λύση.

Δυστυχώς η λογική της πολιτικής και η πολιτική συνέπεια δεν έρχονται καν σε αντίθεση μεταξύ τους, αλλά «αλληλοαγνοούνται». Γιατί λείπει το ευρωπαϊκό πολιτικό «εργαλείο», αυτό που μετατρέπει την πολιτική λογική σε πολιτική πραγματικότητα. Ένα πολιτικό εργαλείο που αποτελείται από συγκεκριμένα συμφέροντα. Υπάρχουν όμως αυτά τα συγκεκριμένα ευρωπαϊκά συμφέροντα; Ή μήπως οι άμεσες ξένες επενδύσεις και οι μετεγκαταστάσεις παραγωγής καθιστούν ασυνεπή την ίδια την έκφραση «συγκεκριμένα ευρωπαϊκά συμφέροντα»; Υπάρχει κάποια ευρωπαϊκή αγορά για υπεράσπιση; Και εάν υπάρχει, για ποιους τομείς προϊόντων υπάρχει; Σε ποιες σχέσεις βρίσκεται με το στρατιωτικό πλαίσιο της Ατλαντικής Συμμαχίας; Τελικά στην ουσία, η Ευρώπη είναι απλώς μια ιδέα; Πολλές ερωτήσεις αλλά οι απαντήσεις στον αέρα!

Και όμως, μια συγκεκριμένη διαδικασία υπάρχει εδώ και πάνω από εβδομήντα χρόνια: η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Η ιστορία της, μεταξύ 1945 και 1989, είναι η ιστορία της οικονομικής εξυγίανσης της «Αμερικανικής Δύσης» σε μια αντισοβιετική λειτουργία. Με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου τα πράγματα αλλάζουν. Ένας μεγάλος χώρος ανοίγεται στα ανατολικά του Βερολίνου για την Ατλαντική Συμμαχία και ένας εξίσου μεγάλος χώρος για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα: η ευρωπαϊκή αγορά μπορεί να επεκταθεί πέρα από το πρώην «Σιδηρούν Παραπέτασμα» και οι στρατιωτικές φρουρές της Ατλαντικής Συμμαχίας μπορούν να επεκταθούν πολύ πέρα από αυτό που θα περίμενε κανείς μέχρι και μερικά χρόνια νωρίτερα. Η επανένωση της Γερμανίας το 1990, δημιούργησε το πρόβλημα της πιθανής γερμανικής ηγεμονίας. Για την επίλυση του ζητήματος, ο Γάλλος Πρόεδρος Mitterrand, ο Γερμανός Καγκελάριος Kohl και ο Πρόεδρος της Επιτροπής Delors, αποφασίζουν να επιταχύνουν τη διαδικασία της ευρωπαϊκής συνένωσης. Είναι η αρχή της διαδικασίας που οδηγεί στη “Συνθήκη του Maastricht” και στο σχέδιο της “Ευρωπαϊκής Ένωσης”. Η ευρωπαϊκή ιθαγένεια και το ενιαίο διαβατήριο περιλαμβάνονται στη Συνθήκη. Σαφείς ενδείξεις «πολιτικού» σκοπού.

Τι είναι η τελικά «πολιτική»; Ο Max Weber έγραψε κάποτε «ότι είναι κάθε η διαχειριστική δραστηριότητα και αφού διευκρίνισε ότι το κράτος στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία, είναι η κύρια συγκεκριμενοποίηση του, διευκρινίζει ότι το κράτος κατέχει το μονοπώλιο στη χρήση (που θεωρείται νόμιμη) της φυσικής δύναμης, δηλαδή μια δύναμη που είναι, αν είναι απαραίτητο, καταναγκαστική». Μια εξουσία που ανήκει σε κάθε κράτος μέλος, που όμως δεν ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Γιατί η Ένωση που γεννήθηκε στο Maastricht είναι μια διακρατική συνεργασία το οποίο σημαίνει: χωρίς πολιτική και υπερεθνική εξουσία, παρά τους φόβους των συντηρητικών της εποχής (που μιλούσαν για ευρωπαϊκό «υπερκράτος»). Στην πραγματικότητα η ευρωπαϊκή κυριαρχία αναδεικνύεται ως επικουρική κυριαρχία, σε σύγκριση με την κυριαρχία των κρατών μελών, στα οικονομικά ζητήματα που η παγκοσμιοποίηση αφαιρεί σιγά σιγά, από τα κράτη μέλη.
Με τη Συνθήκη του Maastricht η Ευρωπαϊκή Κοινότητα αναλαμβάνει νέους τομείς δράσης: περιβάλλον, έρευνα, πολιτισμό, υγεία, τεχνολογία, εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση σύμφωνα με τη λογική της κοινής αγοράς. Επεκτείνονται οι διαδικασίες ψηφοφορίας κατά πλειοψηφία, αλλά η εξωτερική πολιτική συνιστά την αναζήτηση διπλωματικής σύγκλισης μεταξύ των διαφορετικών κρατών μελών, μετά τις διαιρέσεις σχετικά με τη γιουγκοσλαβική υπόθεση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, που γεννήθηκε με τη Συνθήκη του Maastricht, δομείται σε τρεις «πυλώνες»: οικονομική πολιτική, εξωτερική πολιτική, δικαστική και αστυνομική συνεργασία. Ο τρίτος «πυλώνας» είχε ως στόχο την εφαρμογή της Συνθήκης Schengen το 1985, για τη δημιουργία ενός χώρου ελεύθερης κυκλοφορίας των ανθρώπων. Και πάλι με τη Συνθήκη του Maastricht αποφασίστηκε να προχωρήσει η νομισματική ένωση μεταξύ των κρατών μελών. Παρόλα αυτά η Ένωση δεν αναλαμβάνει διεθνή νομική προσωπικότητα και οι δύο «πυλώνες» των εξωτερικών υποθέσεων και της δικαστικής και αστυνομικής συνεργασίας παραμένουν στην αρμοδιότητα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, δηλαδή της συνόδου κορυφής των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων.

Το Κοινοβούλιο ενισχύεται και καλείται να εγκρίνει τον διορισμό της Επιτροπής της οποίας η ίδρυση και η διάρκεια συμπίπτουν, από το 1995, με τη κοινοβουλευτική νομοθετική περίοδο. Όσον αφορά τις κοινωνικές πολιτικές που προβλέπει η Συνθήκη, η Μεγάλη Βρετανία και η Δανία τηρούν επιφυλάξεις, δηλαδή στο βαθμό που τέτοιες πολιτικές δεν εμποδίζουν τη λειτουργία της «ελεύθερης αγοράς». Μάλιστα όπως έχει παρατηρηθεί, η Συνθήκη του Μάαστριχτ στην ισορροπία των δυνάμεων, έχει αρκετά κενά ελέγχου και προβλήματα. Με τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας το 1998, δημιουργήθηκε μια υπερεθνική δομή που ήταν αυτόνομη από τα κράτη μέλη, αλλά de facto συνδεδεμένη (αν και ρευστά) με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Τα προβλήματα για την Ευρωπαϊκή Ένωση αρχίζουν να δημιουργούνται με τις διευρύνσεις προς τα ανατολικά. Οι σύνοδοι κορυφής του Άμστερνταμ το 1997 και της Νίκαιας το 2001, προσπάθησαν να απαντήσουν σε αυτά εξετάζοντας το ζήτημα των θεμάτων για τα οποία θα αποφασίζεται κατά πλειοψηφία και το πρόβλημα της στάθμισης των ψήφων που πρέπει να αποδοθούν σε μεμονωμένα κράτη στο Συμβούλιο Υπουργών.

Οι 17 μήνες εργασίας από μια Συνέλευση υπό την προεδρία του πρώην προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας Valèry Giscard D’Estaing, δημιούργησαν μια Συνθήκη για τη θέσπιση Συντάγματος για την Ευρώπη της οποίας το οριστικό κείμενο υπογράφηκε στη Ρώμη στις 29 Οκτωβρίου 2004. Το Σύνταγμα αυτό όμως πολλά ελαττώματα και παγίδες. Δεν υπάρχει Συντακτική Συνέλευση που να εκπροσωπεί τους Ευρωπαίους πολίτες χωρισμένους ανά κόμματα. Είναι οι εκτελεστικοί οι προαγωγοί του συνταγματικού κειμένου. Φαίνεται ότι αυτοί θέλουν να «υπερβούν» τον εαυτό τους σε μια υπερεθνική διάσταση με κάπως παρόμοιο τρόπο με αυτό που συνέβη στις δεκατρείς πρώην βρετανικές αποικίες της Βόρειας Αμερικής μεταξύ 1776 και 1787. Καταργείται το σύστημα των 2 πυλώνων, καθιερώνεται η πλειοψηφία για μεγάλο μέρος των αποφάσεων που σχετίζονται με την ευρωπαϊκή αγορά (και συναφή θέματα) και η εξουσία να νομοθετεί και να μοιράζεται μεταξύ Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ευρωπαϊκού Κοινοβούλιου (εκλεγμένο με καθολική ψηφοφορία από το 1979) και Συμβούλιο Υπουργών. Επιπλέον ενσωματώνεται ο Χάρτης των Δικαιωμάτων της Ένωσης.

Η Συνθήκη του 2004 θα αποκλειστεί από τη διαδικασία επικύρωσης: το γαλλικό εκλογικό σώμα θα απορρίψει τη Συνθήκη. Συνθήκη που θα αλλάξει απλά το δέρμα της, για να αποκτήσει τα πιο μετριοπαθή χαρακτηριστικά της Συνθήκης της Λισαβόνας (Δεκέμβριος 2007, η οποία τέθηκε σε ισχύ μετά από μια περίπλοκη διαδικασία επικύρωσης την 1η Ιανουαρίου 2009). Ποιες είναι οι ουσιαστικές διαφορές μεταξύ των δύο Συνθηκών; Οι ομοσπονδιακές και συνταγματικές υποδείξεις που υπάρχουν στην πρώτη, εξαφανίζονται στην δεύτερη. Και αυτό γιατί στην Ευρωπαϊκή Ένωση (βασικά μια Ευρωπαϊκή λέσχη δημοσίων σχέσεων είναι), ειδικά αν επηρεάζει τις σχέσεις με τρίτες χώρες, αρκεί μόνο το ΝΑΤΟ και κατά τα λοιπά,αρκεί η πειθαρχία της ευρωπαϊκής αγοράς. Οι «τρεις πυλώνες» έχουν εξαλειφθεί και επιλυθεί εντός της νομοθετικής και διοικητικής αρμοδιότητας της Ένωσης. Η νομοθετική διαδικασία, η οποία περιορίζεται πάντα σε οικονομικά θέματα και τις συνδέσεις τους, είναι ο μηχανισμός συναπόφασης στον οποίο συμμετέχουν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο Υπουργών. Υπάρχει ακόμη και ο Ύπατος Αρμοστής για την Εξωτερική Πολιτική, μια φτωχή παρουσία, μπροστά στη δράση των κρατών μελών.

Η Ένωση έχει διακυβερνητικό χαρακτήρα στον οποίο πρωταγωνιστούν τα κράτη μέλη, δηλαδή οι κυβερνήσεις τους. Θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά; Μάλλον όχι, αφού τα κράτη δημιούργησαν την Ένωση, είναι οι κύριοι της…και υπό την προστασία της Ατλαντικής Συμμαχίας. Δεν υπάρχει εναλλακτική – και αυτό αποδεικνύεται από την αποτυχία επικύρωσης της Συνθήκης της Ρώμης του 2004. Ο δύστυχος ευρωπαϊκός λαός είναι η υλοποίηση μιας επιθυμίας που παραδόξως διασχίζει τους αντιφασίστες (όπως ο Spinelli και ο Rossi, συγγραφείς του περίφημου “Mανιφέστο Ventotene”, με επίσημη ονομασία “Για μια Ελεύθερη και Ενωμένη Ευρώπη”) και τους μεταφασίστες (όπως ο Jean Thiriart, “Ευρώπη. Μια αυτοκρατορία τετρακοσίων εκατομμυρίων ανδρών”). Οι τελευταίοι όμως δυστυχώς, δεν καταφέρνουν να διαμορφώσουν ένα πραγματικό, αποτελεσματικό πολιτικό κίνημα.

Η μετατροπή της Συνθήκης της Ρώμης σε Συνθήκη της Λισαβόνας δεν προκαλεί έκπληξη. Τα εθνικιστικά κόμματα της Ευρώπης καθώς και τα ακροδεξιά λαϊκίστικα, είναι εγκλωβισμένα στις μικροπολιτικές τους θέσεις και στους στενούς και μύωπες εθνικισμούς, παρακολουθώντας δυστυχώς μέχρι στιγμής, απλά τις εξελίξεις. Ωστόσο δύο παράγοντες πιέζουν σήμερα τις λεγόμενες «κυριαρχικές ιδεολογίες»: αφενός το επείγον θέμα της εξοικονόμησης πρόνοιας, αφετέρου την ανάγκη διαχείρισης των μεταναστευτικών ροών (πολύ σημαντική από την άποψη της πρόνοιας). Η Ατλαντική Συμμαχία ενδιαφέρεται για τα μεγάλα ζητήματα της διεθνούς διπλωματίας, αλλά πολύ λίγο για τα κοινωνικά ζητήματα. Αυτός είναι ο χώρος στον οποίο η Ευρώπη θα μπορούσε να αναπτυχθεί, παίρνοντας μαθήματα από το παρελθόν, από την πρόνοια της δεκαετίας του 1930 και ξεκινώντας από την αρχή σύμφωνα με την οποία ευρωπαίοι πολίτες είναι μόνο όσοι εργάζονται και ότι η Ευρώπη είναι μόνο αυτή η θεσμική μορφή που παρέχει εργασία . Η κοινωνική συνοχή δημιουργεί πολιτική συνοχή. Αλλά για να είναι αυτό, πρέπει να αρχίσει να συγκροτείται ως κράτος πρόνοιας. Και σε αυτό το σημείο, θα χρειαστεί μια νέα Συνθήκη, πολύ διαφορετική από τη συνθήκη του 2004 και του 2007. Η Ευρώπη μας πεθαίνει και είναι μόνο στα δικά μας χέρια , σας φύλακες της Παράδοσης της, όλοι οι Ευρωπαίοι, να την κρατήσουμε ζωντανοί με οποιοδήποτε κόστος. Και όπως είπε κάποτε ο μεγάλος Ευρωπαίος Drieu la Rochelle:

«Είναι απαραίτητο άμεσα, τώρα, αυτή ακριβώς τη στιγμή, να χτίσουμε τον πύργο της απελπισίας και της περηφάνιας μας. Με τον ιδρώτα και το αίμα όλων των τάξεων, πρέπει να φτιάξουμε μια πατρίδα που δεν έχει ξαναδεί κανείς. Συμπαγής σαν ατσάλι, σαν μαγνήτης. Όλα τα ρινίσματα της Ευρώπης θα συγκεντρωθούν εκεί, με αγάπη ή με το ζόρι. Και μετά μπροστά στο μπλοκ της Ευρώπης μας, η Ασία, η Αμερική και η Αφρική θα γίνουν σκόνη».

Κωνσταντίνος Μποβιάτσος